หนอนปลอกน้ำในนานอกกะลา

ในการตรวจแปลงนาช่วงเดือนกันยายนที่ผ่านมา เราตรวจพบหนอนปลอกน้ำ ซึ่งเป็นแมลงที่มีความสำคัญในการบ่งชี้คุณภาพน้ำของนานอกกกะลา ที่เป็นนาอินทรีย์ ไม่ใช้สารเคมีอันตรายใด ๆ 

หนอนปลอกน้ำ (caddisflies)

กลุ่มสื่งมีชีวิตที่อยู่ในแหล่งน้ำตามธรรมชาติโดยเฉพาะในแหล่งน้ำจืด  จำพวกแมลงน้ำซึ่งมีอยู่หลายชนิด  แต่ละชนิดก็มีตัวอ่อนอาศัยเจริญเติบโตอยู่ในแหล่งน้ำทั้งแหล่งน้ำนิ่งและน้ำไหล  ตัวอ่อนเหล่านี้สามารถใช้เป็นเครื่องวัดคุณภาพของน้ำที่ตัวอ่อนเหล่านี้อาศัยอยู่

 การตรวจสอบคุณภาพของน้ำ  เพื่อให้น้ำอยู่ในสภาพใช้ประโยชน์จากแหล่งน้ำนั้นๆได้อย่างปลอดภัยนับเป็นสิ่งที่จำเป็น  โดยเฉพาะประเทศเกษตรกรรม และการพัฒนาทางด้านเศรษฐกิจและอุตสาหกรรม  มักจะมีผลกระทบต่อแหล่งน้ำโดยตรง  การตรวจสอบคุณภาพของน้ำ  นอกจากจะใช้วิธีการทางการตรวจสอบทางด้านกายภาพ  เช่น  ความขุ่น  ความใสของน้ำ  การจรวจสอบคุณภาพของน้ำทางด้านเคมี  เช่น  การวัดค่า   BOD    COD    สี  กลิ่น  สารเจือปนต่าง  ๆ  เป็นต้น

ยังมีวิธีตรวจสอบคุณภาพของแหล่งน้ำ  คือใช้สิ่งมีชีวิตที่อยู่ในแหล่งน้ำนั้นเพื่อตรวจสอบหรือบ่งชี้ถึงคุณภาพของน้ำ  เป็นการตรวจสอบคุณภาพของน้ำเชิงระบบนิเวศหรือเชิงชีวภาพในแหล่งน้ำนั้น  เช่น ใช้แมลงหนอนปลอกน้ำ เป็นตัวบ่งชี้คุณภาพของน้ำ

แมลงหนอนปลอกน้ำ (caddisflies) จัดเป็นแมลงน้ำอยู่ในอันดับ ไทรคอปเทอรา (Order Trichoptera)  ปัจจุบันในเมืองไทยมีแมลงอันดับนี้ประมาณ  1,000  ชนิด  ตัวเต็มวัย มีปีก 2 คู่   อาศัยอยู่บนบกริมฝั่งใกล้ ๆ กับแหล่งน้ำ  มีลักษณะคล้ายกับผีเสื้อ กลางคืน มีหนวดยาว  เวลาเกาะกับที่ปีกจะพับติดกันบนกลางหลัง  แมลงหนอนปลอกน้ำเป็นแมลงที่มีวงจรชีวิตที่สมบูรณ์(Complete Metamorphosis) คือประกอบด้วย  ไข่  ตัวอ่อน  ดักแด้  และตัวเต็มวัย

โดยเฉพาะ  ตัวอ่อน  มีลักษณะคล้ายๆกับตัวหนอน อาศัยอยู่ในน้ำ ซึ่งหนอนปลอกน้ำนี้ชอบอาศัยอยู่ในน้ำที่สะอาด มีออกซิเจนละลายอยู่ในน้ำสูง  ดังนั้นจึงมักจะพบหนอนปลอกน้ำอาศัยอยู่ในแหล่งน้ำที่สะอาด และมีคุณภาพดี ตัวอ่อนของหนอนปลอกน้ำจะสร้างปลอกใช้เป็นที่อยู่อาศัย  โดยใช้ก้อนกรวด  ก้อนหินเล็กๆ เศษไม้ ใบไม้เล็ก เศษอินทรียวัตถุในน้ำ  มาสร้างรังเป็นปลอกโดยใช้เส้นใยเหนียวๆมายึดติดกันทำเป็นที่อยู่อาศัย ซึ่งรูปแบบลักษณะของปลอกนั้นจะแตกต่างกันไปตามแต่ละชนิดของหนอนปลอกน้ำ  เพื่อพรางตัวและหลบภัยจากศัตรูหรือสัตว์น้ำอย่างอื่นที่เป็นผู้ล่า หนอนปลอกน้ำบางชนิดที่ไม่สร้างปลอกเป็นที่อาศัยแต่จะใช้ใช้เส้นใยที่คล้ายกับเส้นไหมของหนอกผีเสื้อสร้างรังเป็นที่อาศัยและคอยดักจับเหยื่อเล็กๆหรืออาหารที่ลอยมากับน้ำ และมีบางชนิดที่ไม่สร้างปลอกแต่จะสร้างรังจากดินโคลนยึดกับวัสดุพื้นท้องน้ำ มีหนอนปลอกน้ำบางชนิดที่ไม่สร้างปลอกอาศัยแต่จะหากินอย่างอิสระ  เมื่อไหร่ที่แหล่งน้ำที่หนอนปลอกน้ำอาศัยอยู่นั้น  น้ำมีคุณภาพไม่ดี    น้ำขุ่น  น้ำมีมลภาวะต่างๆและ น้ำมีออกซิเจนละลายอยู่น้อยมาก  หนอนปลอกน้ำจะหายไปจากแหล่งน้ำนั้น ๆ   และมักจะไม่เห็นแมลงหนอนปลอกน้ำตัวเต็มวัยบินไปมาบริเวณริมฝั่งน้ำนั้นๆ ด้วยเช่นกัน

 หนอนปลอกน้ำเหล่านี้มีความรู้สึกที่ไวต่อการเปลี่ยนแปลงของคุณภาพน้ำ  มีบางชนิดที่ทนต่อการเปลี่ยนแปลงของคุณภาพน้ำได้ระดับหนึ่ง  แต่ก็ต้องมีออกซิเจนละลายในน้ำสูง

นักชีววิทยาได้มีการสำรวจหนอนปลอกน้ำ  ในบริเวณลุ่มน้ำแม่กลองตอนล่าง เมื่อ เดือนกันยายน  2552  และจากการเก็บตัวอย่างตัวอ่อนหนอนปลอกน้ำมาวิเคราะห์  พบว่าหนอนปลอกน้ำบางตัวมีความผิดปกติ คือ  มีจุดสีดำเกิดขึ้นที่กลุ่มเหงือกและจำนวนเส้นเหงือกลดลง  ซึ่งความผิดปกติเหล่านี้กับหนอนปลอกน้ำ  มีความสัมพันธ์กับคุณภาพของน้ำด้วย  เช่น  ความเป็นกรด  เบส  ของน้ำ  ปริมาณของสารซัลเฟตที่ละลายอยู่ในน้ำ  จะเห็นได้ว่าหนอนปลอกน้ำสามารถใช้เป็นตัวบ่งชี้ทางด้านชีววิทยาถึงคุณภาพของน้ำได้ เช่นกัน.

 แมลงหนอนปลอกน้ำนอกจากจะมีประโยชน์ในแง่ที่เป็นสัตว์น้ำที่เป็นดัชนีชี้วัดคุณภาพน้ำแล้ว  ยังเป็นองค์ประกอบหลักที่สำคัญในสายใยอาหารของระบบนิเวศตามลำธาร  คลอง  ที่แมลงหนอนปลอกน้ำอาศัย  คือเป็นทั้งผู้ล่าและในขณะเดียวกันก็เป็นเหยื่อของสัตวน้ำอื่นที่อยู่ในน้ำ  เช่น  ปลา   ตัวอ่อนของแมลงปอ  ตัวอ่อนของแมลงน้ำต่างๆ  

ส่วนตัวเต็มวัยของแมลงหนอนปลอกน้ำที่อาศัยอยู่ตามริมฝั่งน้ำ ก็เป็นเหยื่อของสัตว์อื่น  เช่น  นก  ค้างคาว  กิ้งก่า   แมลงปอ   และสัตว์กินแมลงต่างๆอีกด้วย

ขอบคุณข้อมูล

สุนทร   ตรีนันทวัน

ผู้เชี่ยวชาญสาขาเทคโนโลยีการศึกษา สสวท.

http://edtech.ipst.ac.th/index.php/2011-07-29-04-02-00/2011-08-09-07-26-40/18-2011-08-09-06-29-06/404-2012-07-09-04-26-48.html